Điểm đến tâm linh: Đền Mẫu Bát Tràng 

Bát Tràng - vùng đất không chỉ nổi tiếng bởi gốm sứ mà còn là địa danh tâm linh độc đáo. Nếu có cơ hội đến làng nghề gốm sứ nổi tiếng này, hãy dành thời gian tham quan Đền Mẫu Bát Tràng để hiểu thêm về nét đẹp tâm linh gắn liền với văn hóa gốm sứ như thế nào nhé.
 

Truyền thuyết về Đền Mẫu Bát Tràng

Đền Mẫu Bát Tràng được ghi lại là thờ Mẫu bản hương tín nữ Quế Hoa Công chúa, tức công chúa Trần Mỹ Tín, con gái đời thứ 9 của họ Trần Đông Tâm Bát Tràng. Bà sinh năm Mậu Thìn (khoảng 1568) và mất ngày 24 tháng 9 năm ất Dậu (1585) tròn 18 tuổi. Mộ táng tại vườn chùa Tiêu Giao - Đông Cao (nay là thôn Giang Cao - Bát Tràng).

Bà sinh ra trong một gia đình danh giá cả hai bề nội ngoại. Cha là Phúc Gia, hiệu là Pháp Duệ Thuyền Sư, lại có tên hiệu khác là Pháp Giai Tiên sinh, tục gọi là ông thầy Bồi có chân trong Phủ hiệu tiên sinh. Do học được nhiều phép hay, cứu giúp người nên được bổ làm Tế chân đường xứ (công tác y tế tỉnh). Mẹ bà tên húy là Nha, hiệu là Từ Huy, con gái cả của Đặc tiến phụ quốc, Thượng tướng quân, Đô chỉ huy xứ, kiêm chức Trung úy sở Chuẩn kích - vệ thần Tách trong Ty Điện Tiền triều Lê, tước Văn Lễ Bá, là thủy tổ họ Trần Đông Cục, Bát Tràng, Gia Lâm, Hà Nội. 

Theo truyền thuyết ghi lại, khi sinh ra, bà có khuôn mặt khôi ngô. Lớn lên bà không ăn cơm gạo tẻ bao giờ, tính tình không hay trò chuyện với ai. Năm 12 tuổi, có nhiều người đến dạm hỏi, nhưng hễ có người đến dạm hỏi thì bà lại sinh bệnh. 

Đến giờ Ngọ ngày 24 tháng 9 năm ất Dậu (1585), bà tắm gội sạch sẽ vào quỳ lạy cha mẹ và thưa rằng: "Con nguyên ở trên Đức Ngọc Hoàng xuống đầu thai làm con cha mẹ 18 năm, nay không ở lại hầu cha mẹ được nữa. Con xem cha mẹ có nhiều phép lạ cứu người thì sau này thế nào cũng được hưởng phúc". Bà nói vậy đến giờ Tuất rồi mất.

Sau khi bà mất, đêm đêm thường xuất hiện, người trong làng thấy vậy bèn lập đền thờ và cầu xin điều gì đều linh ứng, các nơi xa gần đến xin lễ rất đông và tôn bà là Quế Hoa công chúa.

Có một giai thoại kể rằng, ông nghè Vũ Văn Tuấn, đỗ tiến sĩ khoa Quí Mão (1843), được bổ nhiệm chức Hàn Lâm Viện Biện Tu, Hàm Thị Độc, đổi làm Tri phủ Hà Trung, sau được điều về kinh nhận chức Thị Giảng và được cử làm phó sứ , sau là chánh sứ sang nhà Thanh. Trước khi đi, ông đến đền Mẫu bản hương Mỹ Tín Thiên Tiên Quế Hoa Công chúa cầu xin mọi điều đều được bà linh ứng. Sau khi trở về, để tỏ lòng biết ơn Mẫu, quan nghè Tuấn đã sửa sang lại đền miếu thờ Bà được khang trang to đẹp, cung tiến nhiều đồ thờ cúng. Theo các cụ trong làng thì chính bức hoành phi "Bạch thổ danh sơn" hiện còn trong đền là do chính tay ông viết. Trải qua các triều đại từ Lê - Tây Sơn đến Nguyễn, bà đều được phong sắc là Mỹ Tín Thiên Tiên Quế Hoa Công chúa cùng nhiều mỹ tự khác.

Mẫu Quế Hoa công chúa Trần Mỹ Tín - một người con của quê hương Bát Tràng đã từng phù trợ cho cuộc sống tinh thần của nhân dân địa phương được bình yên, giúp nước yên dân. Công lao, ân đức của bà đã được các triều đại phong kiến ghi nhận qua các đạo sắc phong như:

"Sắc cho làng Bát Tràng, tổng Đông Dư, huyện Gia Lâm, phủ Thuận An, tỉnh Bắc Ninh. Về việc phụng sự tôn thần là Mỹ Tín Thiên Tiên Quế Hoa công chúa tôn thần Hộ quốc tý dân. Linh ứng của thần trong việc giúp nước, thương dân tới nay vẫn rõ ràng. Nhân tiết Tứ tuần Đại khánh của Trẫm nên gia ân ban chiếu cho lễ đăng trật được long trọng.

Nay phong thần là: Trang huy dực bảo trung hưng thượng đẳng thần. Chuẩn cho dân phụng thờ, thần hãy phù trợ cho dân được lành"
(Sắc năm Khải Định 9 năm 1924)

Vị trí địa lý và cấu trúc xây dựng của Đền Mẫu Bát Tràng

Đền Mẫu nằm khiêm tốn trong khu làng cổ Bát Tràng, mặt di tích quay hướng Tây Nam. Trước đây, di tích này được xây dựng rất lớn nhưng  đã bị lở xuống sông. Hiện tại, miếu thờ đã được sáp nhập hợp tự với nhà thờ họ Trần. 

Di tích lịch sử văn hóa này nằm kề bờ sông Hồng cách đình Bát Tràng và bến cảng đường sông khoảng 700m. Tổng thể kiến trúc hiện nay của di tích theo kết cấu kiểu chữ đinh tiền tế và hậu cung.

Bước vào cổng, bạn sẽ thấy cổng nghi môn chia thành ba cửa với mái lợp ngói âm dương. Cửa chính xây theo dạng gác chuông hai tầng, đắp nổi chữ Hán "Linh Từ Thánh Mẫu", và được trang trí hoa văn hình học bốn góc đao.  Hai cửa bên xây một tầng với hoa văn tương tự. Đỉnh trụ là hình ảnh đắp nổi bốn chim phượng chụm đuôi vào nhau tạo thành hình trái giành cách điệu, thân trụ tạo gờ nổi để đắp câu đối chữ Hán.

Bước qua cổng, bạn sẽ thấy được khoảng sân nhỏ lát gạch Bát Tràng. Vào kiến trúc chính, tiền tế là một nếp nhà ba gian, cao hơn mặt sân khoảng 80 cm. Bên ngoài xây theo kiểu tường hồi bít đốc tay ngai, mái lợp ngói ta, bờ nóc đắp kiểu bờ đinh, hai bên hồi nóc đắp hình văn triện, bờ dải làm kiểu dật cấp.

Hiên rộng khoảng 1m, trổ ba cửa gỗ dạng ván bưng. Cửa giữa có treo bức hoành phi làm năm Thành Thái Quí Mão. Bộ khung gồm bốn thức vì có kết cấu kiểu vì giá "chiêng chồng rường con nhị", mái phân "thượng nhị - hạ tam". Trên các con rường đều trang trí hoa văn lá lật, vân dấu hỏi, kẻ soi, phía trên gian giữa treo bức hoành phi, dưới là cửa võng chạm thủng, chạm bong kênh các đề tài tứ linh, tứ quí mang phong cách nghệ thuật thời Nguyễn, hai bên treo câu đối chữ Hán. Bên dưới đặt một hương án gỗ sơn son thếp vàng đặt tượng Đức Trần triều ngồi trên ngai, lớp dưới là tượng Ngũ vị Tôn Ông, hai bên là tượng quan Hoàng Mười và quan Hoàng Bẩy. Dưới đặt một hương án nhỏ, hai bên là tượng Cậu đặt trong khám kính. Hai gian bên đều treo câu đối, cửa võng với các đề tài cúc mãn khai, tứ quí, tứ linh... Nối tiền tế với hậu cung là một ban thờ gỗ, hai bên là biển lệnh, phía trước đặt giá gươm, bên trên treo đại tự, hai bên là câu đối.

Hậu cung gồm ba gian xây theo kiểu tường hồi bít đốc, mái phân "thượng tam - hạ tứ", lợp bằng ngói âm dương, mặt bằng gồm hai hàng chân. Bộ khung cũng có kết cấu giống như tiền tế đó là các vì đều có kết cấu kiểu vì "chồng rường giá chiêng". Sát tường hậu xây bệ cao làm nơi đặt tượng thờ và các đồ tế tự, bên trên treo hoành phi và câu đối. 

Trên cùng của ban thờ gian giữa là tượng Quế Hoa công chúa ngồi trong khám kính, phía ngoài là ban thờ vua cha Ngọc Hoàng ngồi trên long ngai. Gian giữa bên phải là ban thờ tam tòa Thánh Mẫu, bên dưới là tượng Cô, tượng Cậu đặt trong tủ kính nhỏ. Gian trái là ban thờ Thân phụ và Thân mẫu của Quế Hoa. Tượng Thân phụ và Thân mẫu ngồi trên long ngai. Phía bên phải hậu cung là điện thờ Sơn Trang gồm ba gian xây dạng tường hồi bít đốc, mái lợp ngói ta, bộ khung gồm bốn bộ vì kết cấu kiểu vì kèo quá giang cột chốn, nền nhà lát gạch hoa.

Lễ tế mẫu hàng năm diễn ra vào ngày nào?

Để tưởng nhớ đến công lao ân đức của mẫu, ngày 24 tháng 9 âm lịch hàng năm, người dân làng Bát Tràng lại làm lễ tế mẫu, mở hội làm lễ cáo rước Mẫu về đình. Riêng đối với nhà thờ họ Trần thì việc tế lễ diễn ra trước một ngày (tức ngày 23 tháng 9), mở cửa đền, cáo cơm tế tổ, sang ngày 24 làm lễ tế thần, dâng hương.

Nếu có dịp thăm thú Bát Tràng vào mùa thu, đừng quên ghé qua Đền Mẫu để có dịp tận mắt  chiêm ngưỡng công trình kiến trúc này, cùng cảm nhận và thấm nhuần đạo lý uống nước nhớ nguồn của dân tộc suốt nhiều thời kỳ dựng nước và giữ nước.