Văn Chỉ Bát Tràng - dòng chảy tri thức luôn gắn liền cùng gốm sứ

Đằng sau những con ngõ rêu phong, lắt léo, vẫn còn đẫm những vết than đen, di tích Văn chỉ nằm im ắng, trang nghiêm trong khu làng cổ Bát Tràng. Không chỉ là làng gốm, đây còn là làng văn. Hai mạch chảy này hòa quyện với nhau qua hàng trăm năm lịch sử, gắn bó mật thiết và là ngọn nguồn của chất thơ trong các sản phẩm gốm sứ trứ danh. 

Nếu có dịp một lần ghé thăm ngôi làng được mệnh danh cái nôi của gốm sứ này, đừng quên ghé tới di tích Văn chỉ để hiểu thêm nguồn cội và những nét đẹp văn hóa xa xưa của làng gốm Bát Tràng.

Văn chỉ là gì & ở đâu?

Văn chỉ là gì?

Văn chỉ là một di tích tôn vinh Nho giáo, Nho học. Nếu ở Kinh đô và tỉnh, người ta gọi chung là văn miếu, thì ở đây dân làng gọi quen thuộc với cái tên văn chỉ. Theo học giả Phan Kế Bính, nếu có nhà lợp mái thì gọi là văn từ, còn để lộ thiên sẽ được gọi là văn chỉ. 

Văn chỉ Bát Tràng là nơi tưởng nhớ, ghi danh người đỗ đạt của địa phương. Địa danh này mang những ý nghĩa văn hóa sâu sắc.

Văn chỉ ở đâu?

Di tích Văn chỉ có diện tích không quá lớn. Để có thể vào tham quan, bạn cần băng qua những con ngõ nhỏ lắt léo không khác gì phố cổ Hà Nội. Những con ngõ chỉ vừa hai người qua, có lối đi tưởng chừng là ngõ cụt, nhưng bất ngờ vẫn có lối rẽ. Nếu đến đây, hãy đi cùng một người thạo đường, để không bị lạc lối bạn nhé. 

Ghé thăm Văn chỉ, bạn sẽ băng qua những đoạn tường nguyên sơ, cảm giác như được sống lại ở những thế kỷ trước. Những bức tường xây bằng gạch Bát Tràng để mộc, phô ra màu mưa nắng. Dù đã nhuốm màu thời gian, nhưng tường gạch Bát Tràng rất ít rêu do được nung già lửa. Thi thoảng, bạn mới gặp một vài vạt rêu mỏng mọc ở mạch vữa, hay dưới chân tường. 

Di tích Văn chỉ nằm yên ắng nép mình trong khu làng cổ phía sau đình, nhìn về hướng nam và nằm ngay bên hông chợ gốm Bát Tràng. Trái ngược với vẻ sầm uất, tấm nập người bán kẻ mua ấy là một không gian tĩnh lặng thật sự khác biệt.

Văn chỉ Bát Tràng - khơi dậy lịch sử văn hóa qua những chi tiết nhỏ

Văn chỉ Bát Tràng không rõ được xây từ bao giờ. Phía trên cổng chính có ba chữ Hán “Ngưỡng di cao”, trong Luận ngữ nghĩa là  nhìn lên phía trên cao vời vợi. Ba chữ này mang ý nghĩa nhắc nhở người làng đề cao sự học, luôn phải phấn đấu vươn xa trong học hành. 

Nếu bia đá ở Văn miếu thường ghi tên những người đỗ đạt trong các cuộc thi xưa kia, thì kỳ lạ thay, tấm bia đá ở văn chỉ lại không được khắc một chữ nào. 

Ít người biết rằng, ý nghĩa của nó chính là để răn dạy việc học luôn luôn phải phấn đấu, khi thành công cũng không được tự mãn. Bia vốn dùng để ghi công, nhưng với người Bát Tràng, nếu có công mà ghi, thì thành khoe khoang. Người ta làm gì, sẽ có hậu thế phán xét bằng "bia miệng". 

Nếu tìm hiểu về lịch sử của Bát Tràng, bạn sẽ thường được nghe câu chuyện về nghìn năm trước, 19 dòng họ từ làng Bồ Bát (cố đô Hoa Lư, Ninh Bình) về mảnh đất ven kinh đô Thăng Long lập nghiệp. Song, phải đến với văn chỉ, bạn mới biết làng Bát còn sản sinh ra một Trạng nguyên, tám Tiến sĩ và 364 vị tiên Nho, tiên hiền từng đỗ Hương cống, Cử nhân, Tú tài... trong thời kỳ phong kiến. Nổi tiếng nhất trong các vị đại khoa là Trạng nguyên Giáp Hải (1506-1585), người từng đi sứ nhà Minh dưới thời Mạc.

Văn chỉ có riêng một ngày lễ đặc biệt, còn gọi là Ngày hội Thánh hiền. Mục đích là để tôn vinh những người đỗ đạt. Ngày nay, Ngày hội Thánh hiền còn được kết hợp cùng với nhiều hoạt động khuyến học khác của làng Bát Tràng, nhằm tôn vinh truyền thống tốt đẹp, khích lệ tinh thần cho các thế hệ “măng trúc” nơi đây.

Bát Tràng không chỉ được biết đến với danh xưng cái nôi của gốm sứ, chúng còn luôn song hành dòng chảy của tri thức, của sự học. Có lẽ đây cũng là nguyên nhân giúp cho các sản phẩm của Bát Tràng đậm chất thơ, đậm nét truyền thống; góp phần gìn giữ bảo tồn văn hóa đồng thời gây được tiếng vang lớn ra cả thế giới.